TNO heeft in de maanden voorafgaand aan de uitbraak van COVID-19, in het diepste geheim een eigen surveillancetool voor social media toezicht voltooid, die gebruikt kon worden door ministeries. Deze ‘big brother software’ is gebouwd naast een operatie van de landmacht (LIMC), die ook tot doel had kritische burgers en media in de gaten te houden. Dat blijkt uit nieuw vrijgegeven documenten die Indepen heeft bestudeerd.

Nederland heeft lang ontkend dat het coronavirus een probleem zou worden in de zorg of de samenleving. Maar achter de schermen werd in de maanden voor het eerste coronageval al wél hard gewerkt aan massasurveillance van bevolking en media.

Een geavanceerd surveillancenetwerk om social media op ‘desinformatie’ over de pandemie dwars te zitten, was al maanden in ontwikkeling voordat op 27 februari 2020 live uitgezonden op televisie dat spontane ‘briefje voor Bruno’ werd overhandigd. Het RIVM wist daarvan, maar verspreidde op dat moment zelf desinformatie, zoals dat ‘Carnaval doorgaans wordt gevierd in kleine kring’. Dit blijkt uit nieuw vrijgegeven Woo-documenten.

Begin februari is er al overleg tussen verschillende departementen, om de desinformatie te bundelen en analyseren. ‘Wat doen we bijvoorbeeld met het verhaal dat het virus uit een lab is ontsnapt in Wuhan’, mailt een oplettende ambtenaar van VWS.

Ministeries kregen vanuit TNO in maart een panklaar aanbod (geld is geen probleem, om te beginnen) voor een systeem voor ‘near real-time monitoring’ van ‘ondermijnende berichten op social media over corona, waarbij AI de bronnen en links in de berichten gaat scoren op betrouwbaarheid’, zo staat in een aanbod vanuit het onderzoeksinstituut.

Voor dergelijke projecten was binnen TNO een miljoen euro beschikbaar, maar de bedenker had alleen nog een casus nodig, om het systeem eromheen te kunnen bouwen.

Deze berichten zijn pas enkele dagen geleden openbaar geworden, maar dateren van ver vóór de pandemie, twee maanden voor de eerste besmetting bevestigd werd.

“TNO heeft in 2019/2020 een algoritme ontwikkeld voor de detectie van politiek getinte fake news artikelen op Twitter. Een dataset met Twitter berichten waarin wordt gerefereerd aan politieke nieuws berichten, en Twitter berichten die deze berichten retweeten, is gebruikt om automatisch, d.m.v. een Al algoritme, onderscheid te maken tussen nieuwsberichten die betrouwbare informatie bevatten en nieuwsberichten die valse, inaccurate of misleidende informatie bevatten. Het algoritme gebruikt zowel Natura] Language Processing (NLP) features, o.b.v. Twitter berichten , als sociale netwerk features, o.b.v. verspreidingsgedrag en gebruikerskenmerken om fake news te herkennen. Voor de ontwikkeling van het algoritme is een dataset gegenereerd waarbij de foutieve informatie is gelabeld o.b.v. het Hoaxy platform voor het tracken van foutieve informatie.”

Facebook kwam tezelfdertijd, op 3 februari 2020 met de aankondiging van een tool om desinformatie snel te kunnen muten of verwijderen. Maar in Nederland is dat in het begin van de pandemie niet nodig: tijdens de eerste lockdown is de informatie van het RIVM en het kabinet leidend in de berichtgeving en het maatschappelijk debat. Maar die publieksvoorlichting was eind februari 2020 nog steeds zeer misleidend, weten we achteraf.

De overheid was op het moment dat de veiligheidsdiensten de social media monitoring opzette, aan het grote publiek aan het verkondigen dat er niets aan de hand was. Voor de geschiedschrijving zijn de tweets van het RIVM uit die periode gebundeld door Elsevier.

TNO was toen met heel andere zaken bezig: “Wij denken dat we door het bovengenoemde ontwikkelde algoritme toe te passen op de COVID-19 context, we ondermijnende foutieve berichtgeving near real-time kunnen onderscheiden van de betrouwbare berichtgeving over het coronavirus. Dit biedt handelingsperspectief voor crisisbeheersing.” Een gedetailleerd voorstel voor het systeem, inclusief de COVID-19 monitoring, heeft de datum 3 februari 2020.

Opvallend is dat in de propositie van TNO een fase is weggelakt, fase 5:

“Propositie
Voor dit onderwerp zijn we op zoek naar een stakeholder met een geschikte use-case voor het uitwerken van de volgende onderzoeksvraag:
In hoeverre is het reéds ontwikkelde detectie algoritme toepasbaar en bruikbaar voor een specifieke use- case uit de praktijk?
Het onderzoek zal bestaan uit vijf activiteiten:

1. Use-case uitwerken + conceptueel plan voor praktijkvalidatie opstellen

2. Dataset constructie (inclusief een ground-truth labelling)

3. Doorontwikkeling algoritme (algoritme toepasbaar maken voor specifieke use-case)

4. Interpretatie van resultaten + praktijkvalidatie algoritme”

De nepnieuwsrobot van TNO werd omarmd door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). Toch kreeg die pas in oktober formeel een belangrijke rol in de pandemiebestrijding. Aanvankelijk was de gezondheidszorg leidend.

Maar Pieter Jaap Aalbersberg had hiermee in het begin niet de burgers in de gaten hoeven houden, die hielden het toen met elkaar zeker nog prima uit. Het gerommel ontstond pas later, door handelen, niet handelen en vooral niet verklaren van beleid. En het financieel wanbeheer tijdens miljardenoperaties, zoals op het ministerie van VWS. Hoeveel bonnetjes zou een op maat gemaakt algoritme van TNO daar boven water kunnen halen?

De politiek gaat het adverteren voor online kansspelen aan banden leggen, maar voor die tijd heeft de staat eerst de markt stevig naar zich toegetrokken. Van de vijf populairste goksites in Nederland zijn er drie van de overheid. Onder gokkers jonger dan 23 jaar heeft TOTO een heel nieuwe doelgroep aan het gokken gekregen.

Dat blijkt uit een onderzoek dat Ipsos deed naar de online kansspelenmarkt, in opdracht van de Nederlandse Online Gambling Associatie (NOGA), de branchevereniging van aanbieders. Daarin wordt consumenten uitgebreid gevraagd naar het effect van de reclamebeperkingen.

Ruim een derde van de gokkers, gaf voor de opheffing van de ban in 2021 nooit geld uit aan kansspelen, blijkt uit de barometer. Met name de door de staat in het leven geroepen ‘sporttotalisator’ TOTO spaarde kosten noch moeite met uitgebreide reclamecampagnes. Zo speelde onder meer icoon Wesley Sneijder in een reclame voor ‘Koning TOTO’.

Dat heeft z’n vruchten afgeworpen. Van de jongvolwassen gokkers is 56 procent speler van TOTO Sport. Voor ruim een derde van alle spelers is ook het gokplatform van overheidsdeelneming TOTO Casino bekend terrein. Meer dan een kwart van de gokkers onder de 23 jaar speelde sinds de legalisering van online kansspelen al eens bij Holland Casino op internet.

Alleen de commerciële wereldwijde aanbieders Unibet en BetCity kunnen in Nederland de staatsgokbedrijven bijbenen, blijkt uit de peiling. Aanbieders zonder vergunning krijgen slechts marginale aandacht van Nederlandse gokkers, aldus het Ipsos-onderzoek.

Dat laatste lijkt er op te duiden dat de legalisering van online gokken zijn doel in zicht heeft: deze illegaal in Nederland opererende casino’s de voet dwars zetten. Maar uit de antwoorden van de 2000 respondenten (waarvan ongeveer een kwart online gokt) blijkt dat dit niet echt het geval is. Voor heel veel spelers is namelijk helemaal niet duidelijk of ze bij een legale aanbieder gokken.

De NOGA schrijft: “Sinds de opening van de legale markt in oktober 2021, is de herkenning van legale aanbieders echter niet of nauwelijks gestegen voor het grote publiek. Zelfs met veel ongerichte reclame voor online gokken, weet ruim twee derde van de gokkers nog steeds niet hoe zij een aanbieder met een vergunning kunnen onderscheiden van een aanbieder zonder vergunning.”

“Daar moet wat aan gebeuren”, zegt Peter-Paul de Goeij, directeur van de NOGA. “Het moet zo makkelijk en duidelijk mogelijk zijn om vergunde veilige aanbieders te kunnen herkennen. Zeker als straks die herkenning door het komende reclameverbod weer achteruit gaat.”

Farmaceutische bedrijven hoeven niet op de proppen te komen met onderzoeksgegevens die het parlement nodig heeft voor het evalueren van het coronabeleid. Een meerderheid van de Eerste Kamer verwierp gisteren moties die hiertoe opriepen.

Dat gebeurde tijdens de stemming over de pandemiewet. Die is zoals verwacht, ondanks toenemende kritiek, in meerderheid aangenomen door de senaat. De partijen die voor stemden, waaronder de SP, wijzen erop dat met deze wetswijziging tenminste iets geregeld is over parlementair toezicht bij een nieuwe calamiteit. De critici echter wijzen erop dat kabinetten totale vrijheid krijgen bij het kiezen van methoden en middelen die de grondrechten inperken.

De wet die de coronamaatregelen in de toekomst juridisch faciliteert, is volgens Eerste Kamerlid Henk Otten ‘door de Eerste Kamer gejast’ zonder de evaluatie van de pandemiepolitiek af te wachten Ook anderen senatoren hekelden dit.

De PVV vroeg per motie aan het kabinet om ervoor te zorgen dat in de toekomst wél medische  onderzoeksdata nodig zijn om onderbouwde besluiten te nemen. Nu kunnen bijvoorbeeld vaccinmakers of geprivatiseerde instituten zoals Nivel als een bok op de haverkist op data blijven zitten, als politici of burgers openbaarheid vragen (bijvoorbeeld via de Wet open overheid).

Minister Ernst Kuipers voelt daar niet veel voor, hij beroept zich weer op vermeende privacy-issues, ook al bleek dat zijn ambtenaren hierover eerder al aanhoudend jokten tijdens een rechtszaak. Het transparantiegebrek op zijn ministerie van VWS is bekend. Opvallend is dat de Eerste Kamer in meerderheid (naast de vier coalitiepartijen ook GroenLinks en PvdA) tegen de motie stemden, die voor openheid bij de farmaceutische industrie had kunnen zorgen. De motie van PVV-senator Alexander van Hattem ging niet over de oude afspraken hieromtrent, maar over toekomstige deals. “Dan kan je het vooraf goed regelen”, lichtte hij toe.

Het gebrek aan data in Nederland, zorgt ervoor dat de evaluatie van de pandemie pas over jaren gereed zal zijn. Dat is fnuikend voor het vertrouwen in de rechtstaat, memoreerden verschillende senatoren in een stemverklaring.

In Nederland hebben nog ongeveer evenveel mensen vertrouwen in de politiek als in Rusland, blijkt uit onderzoek van de OECD. Opvallend is dat ook andere Westerse landen met een streng en schimmig pandemiebeleid zoals Canada en Australië zo laag scoren. Verband met de pandemiemaatregelen is natuurlijk niet één op één te leggen. Hoog scoren evenwel landen in Scandinavië, die tijdens de pandemie soms afweken van het internationaal gangbare beleid (zoals Zweden), maar ook landen die gelijke tred hielden, zoals Denemarken. Al deze Scandinavische landen hadden wél gemeen dat zij de medische data die beschikbaar kwamen, zo snel en zoveel als mogelijk deelden met het publiek.